Marjolijn Zwetsloot, Daan Oldenhof en Karianne Vermaas
De zorgsector staat voor grote uitdagingen: vergrijzing, een toenemende vraag naar langdurige zorg en lange wachttijden voor geestelijke gezondheidszorg (GGZ) drijven de vraag naar zorgpersoneel op. Volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) zal tegen 2040 één op de vier werkenden in de zorgsector nodig zijn, en dit aantal zal tegen 2060 zelfs stijgen tot één op drie. Dit scenario wijst op een nijpend probleem.
.jpg)
De zorg- en welzijnssector kampt al jaren met een tekort aan personeel, en de verwachting is dat de vraag naar gekwalificeerd personeel in de komende jaren alleen maar zal toenemen. Zonder beleidswijzigingen zal het huidige personeelstekort in Nederland, dat staat op ongeveer 26.000 medewerkers, naar verwachting oplopen tot meer dan 240.000 in 2050.
Deze tekorten zullen voelbaar zijn in de gehele sector, met name in ziekenhuizen en verpleeghuizen, die onder hoge druk komen te staan. Deze personeelstekorten zullen daardoor blijven bestaan en draagt mogelijk bij aan ziekteverzuim door (te) hoge werkdruk. Ondanks nieuwe beleidsmaatregelen van de overheid blijven de personeelstekorten in de zorg- en welzijnssector onverminderd hoog.
Wereldwijd wordt er gesuggereerd dat ICT-tools het zorgtekort zouden kunnen oplossen. Een rapport van Strategies in Regulated Markets in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport stelt dat door digitalisering in de zorg jaarlijks 27.000 FTE bespaard kan worden. Technologische hulpmiddelen, zoals zorg op afstand via tablets of de inzet van structuurrobots (die helpen bij persoonlijke dagplanning), kunnen de efficiëntie van zorgverlening verhogen.
Echter, er is veel kritiek op deze bevindingen; veel van de door SiRM genoemde tools zijn momenteel niet in gebruik of worden als onpraktisch beschouwd. Ook kwam er uit een onderzoek van de Universiteit Twente dat virtuele zorg minder kostenbesparingen oplevert dan in het algemeen werd verwacht. Wat weten we over de zorginnovaties en -technologieën die de revue hebben gepasseerd of eraan zitten te komen?
Vanuit Zorginstituut Nederland heeft KMPG Health de opdracht gekregen om meer onderzoek te doen naar zorginnovaties en de verwachte effecten daarvan. Het onderzoek bestaat uit vijf aandachtsgebieden: de oncologische zorg, gehandicaptenzorg, ouderenzorg, GGZ en cardiovasculaire zorg.
Medische technologie en digitale toepassingen zorgen voor nieuwe mogelijkheden om zorgvragen te voorspellen en te diagnosticeren en daarmee vroegtijdig te interveniëren, bijvoorbeeld op basis van data en analytics.
.png)
Innovaties in de zorgbranche ontwikkelen zich in een rap tempo, wat zowel kansen als risico’s met zich meebrengt. Door constante nieuwe toepassing van innovaties zijn de mogelijke maatschappelijke gevolgen niet altijd concreet zichtbaar. Ook wordt er te weinig publieke discussie gevoerd onder welke voorwaarden deze instroom maatschappelijk gezien gewenst is.
Per aandachtsgebied heeft KMPG de volgende innovatietrends in kaart gebracht:
We kunnen een aantal overkoepelende trends uit het onderzoek halen;
.png)
Online management tools zorgen dat de zorg deels naar thuis verplaatst, met de mogelijkheid tot zorg op afstand. Dit wordt o.a. gedaan door digitale applicaties, virtual wards (patiënten die normaal gesproken in het ziekenhuis zouden worden opgenomen, ontvangen thuis de zorg) en thuismonitoring apps.
.png)
Omvat de toepassing van sensoren en communicatietechnologieën waarmee de bewegingen en het leefpatroon van cliënten inzichtelijk worden en de omgeving actief/passief aangestuurd of gecontroleerd worden. Dit kan deels door alarmerings-, signalerings en beveiligingssystemen zoals bewegingssensoren of alarmknoppen. Dit wordt o.a. gebruikt bij slim incontinentiemateriaal, leefstijlmonitoring en slimme vloeren. Dit wordt ook wel datagedreven zorg genoemd.
.png)
Robots kunnen worden gebruikt voor fysieke, cognitieve en sociale ondersteuning, zowel voor zorgverleners als cliënten. Zo kan de kwaliteit van de zorg verbeterd worden. Voor fysieke ondersteuning kunnen robots helpen met fysieke taken en robotchirurgie en voor sociale ondersteuning door middel van bijvoorbeeld robotdieren die wat gezelligheid brengen.
.png)
Door digital reality kan de werkelijkheid op verschillende manieren nagebootst worden, waarbij Virtual Reality (VR) en Augmented Reality (AR) de meest gebruikte technologieën zijn. Dit wordt o.a. gebruikt voor valpreventie bij ouderen, maar ook veel voor trainingen van zorgverleners.
.png)
Dit zijn systemen die ontwikkeld zijn om de zorgverlener administratief te ontlasten door te ondersteunen en informatie te geven. Een voorbeeld hiervan zijn spraakgestuurde elektronische cliëntendossiers.
Het mag duidelijk zijn dat met deze nieuwe innovaties, automatiseringen en technologieën de opschaling van de zorg-ICT’er des te belangrijker wordt. Een goed werkende zorg-ICT-markt met betrokken ICT-experts en ICT-leveranciers is daardoor onmisbaar. Momenteel leunen veel zorgbestuurders op een beperkte groep ICT-experts die voor deze kennis en ervaring extern worden ingehuurd, of op de ondersteuning van de ICT-leverancier zelf. Dit geldt niet enkel voor ziekenhuizen, maar ook voor aanbieders in andere zorgsectoren.
.png)
Een terechte vraag, want momenteel ben je er nog niet met applicaties en data voor het verlenen van goede zorg. Zo moet je vaak bedrijfskundig- en proceskennis voor de inrichting van een digitale werkplek hebben, en ook Cloud-inrichting, security, compliance en governance zijn belangrijk. Er komt meer bij kijken dan initieel gedacht wordt. In een ideale situatie wordt optimaal gebruik gemaakt van digitale hulpmiddelen zodat de druk wordt teruggebracht. Dit betekent dat er mobiele en flexibele zorgprofessionals nodig zijn die via telecommunicatie en huisbezoeken het ziekteproces begeleiden en monitoren. Maar daar zijn ICT skills voor nodig, een tekort dat al jaren zeer groot is.
Een tekort aan ICT-opleidingen voor de zorg is er momenteel niet. Zo kun je onder andere de volgende opleidingen volgen voor de juiste zorg en ICT-kennis:
.png)
Ondanks voldoende scholingsaanbod, kiezen ICT'ers niet voor de zorg, en mensen met interesse in de zorg, niet voor de ICT. Waar de crux van deze mismatch wellicht wél ligt, is het imago dat de zorg met zich meedraagt. “Het vak heeft een stoffig imago voor jongeren”, aldus AD Nieuws. Ook NOS rapporteert: “We moeten laten zien dat het werk niet alleen uit het wassen en aantrekken van steunkousen bestaat”. En dat geldt zeker voor ICT’ers. Maar de nieuwe stroom ICT-studenten worden inmiddels van school gelokt met dure auto’s en tekenbonussen. Het schreeuwend tekort maakt dat werkgevers tegen elkaar opbieden en studenten verleiden met aantrekkelijke contractvoorstellen. Hoewel de salarissen in de zorg flink zijn gestegen is het moeilijk om deze strijd met andere werkgevers aan te gaan.
Onder andere Make IT Work, Hogeschool Utrecht, NCOI en Techgrounds bieden algemene ICT-omscholingstrajecten aan, maar een specifiek omscholingstraject voor ICT’ers in de zorg ontbreekt. En dat creëert een gat gezien de zorg vaak sectorspecifieke kennis nodig heeft; ook op ICT-gebied.
Maar: hoe gaan we dit probleem oplossen? Met de opkomst en inzet van nieuwe technologieën wordt een structurele oplossing steeds urgenter. We bespreken een aantal opties:
Steeds vaker kiezen ziekenhuizen ervoor om gespecialiseerde bedrijven in te huren. De steeds verdere digitalisering van de zorg stelt hogere eisen aan de beschikbaarheid, performance en veiligheid van de digitale systemen en processen. Zo wordt er steeds vaker een Security Operations Center (SOC) ingericht, waarbij diverse experts op het gebied van informatiebeveiliging werken. Zij zijn verantwoordelijk voor het monitoren van infrastructuren van ziekenhuizen (systemen, hardware, medische technologie). Externe inhuur slokt momenteel al bijna 10 procent van het budget voor ICT-formatie op. En dat laat minder ruimte over voor innovatie en verandering.
.png)
In een ideale situatie wordt er budget vrijgemaakt voor een nieuwe slag zorgpersoneel: de zorg-ICT’er. Hun rol is om de efficiëntie, kwaliteit en toegankelijkheid van zorgverlening te verbeteren door het implementeren, beheren en optimaliseren van digitale systemen en oplossingen. Echter zijn van nature de zorg en ICT twee compleet verschillende werelden: de zorgverlener is vooral mensgericht, terwijl de IT’er juist meer gericht is op techniek. Dit zorgt voor een taal- en cultuurkloof, en zorgmanagers en medewerkers houden die afstand tot IT ook graag in stand.
Ze willen met mensen bezig zijn en niet met techniek; maar andersom vergeet de IT’er vaak de menselijke kant. Een nieuwe slag medewerkers à la zorg-ICT’ers blijft daardoor lastig. Met een blijvend tekort op zowel verzorgenden als ICT’ers, is het de vraag of dit een realistische oplossing is.
Wellicht dat het stoffige imago wegnemen van de zorg en een nóg aantrekkelijker loon aanbieden een deel kan oplossen, maar de verwachting is dat dit niet genoeg zal zijn. Gelukkig wordt er om het gat te dichten ook nieuwe functies in het leven geroepen, zoals de functie van Klinisch Informaticus.
Een andere mogelijkheid is een specifiek zorg-ICT omscholingstraject dat gericht is om professionals bekend te maken met ICT-systemen in de zorg. Door hen om te scholen en bekend te maken met o.a. elektronische patiëntendossiers, zorgtechnologieën en -applicaties kunnen professionals een makkelijkere overstap maken naar een ICT-baan in de zorg. En dat een baan met maatschappelijke impact populair is, komt duidelijk naar voren uit een onderzoek van Indeed. De banen liggen momenteel voor het oprapen, dus dan zie je een beweging dat werkenden óók op zoek gaan naar een baan dat een verschil maakt in de wereld, aldus Nic Vrieselaar (econoom RaboResearch). Wellicht komt een zorg-ICT omscholingstraject – zeker na de coronapandemie – dan ook nu op het juiste moment.
Sharon van Horne over haar baan als Klinisch Informaticus:
Van Horne vertelt: ‘Het is een nieuwe functie binnen de organisatie. Ik geef op tactisch en strategisch voorbereidend niveau advies aan het management. Ik volg landelijke ontwikkelingen op het gebied van ICT op de voet, bijvoorbeeld rondom de invoering van de Wet Elektronische Gegevensuitwisseling (Wegiz). Vervolgens bepaal ik: wat is ervoor nodig om die ontwikkelingen binnen onze organisatie goed uit te voeren? De functie is een schakel tussen zorg en ICT: je spreekt beide talen.”
De ICT-volwassenheid van ziekenhuizen is volgens Dutch Health Club gedaald. De grootste tekorten doen zich voor op architectuur, data analytics en informatiebeveiliging, maar ook op andere competenties wordt schaarste ervaren.
Uit diverse onderzoeken blijkt bovendien dat zorgmedewerkers zelf vinden dat ze onvoldoende IT-kennis hebben om hun werk goed te kunnen doen. Hun ervaring is ook dat systemen niet intuïtief zijn en informatie moeilijk vindbaar is.
De IT-dienstverlening staat onder druk doordat er een steeds groter beroep op de betrokken afdelingen wordt gedaan.
Twee derde van de CIO’s van zorginstellingen (circa 64% in 2020) geeft aan dat het gebrek aan ICT-competenties in de organisatie hen beperken in het meekomen met veranderingen. In een onderzoeksrapport van Ictivity denkt 75% dat de ontwikkeling van ICT sneller gaat dan de kennis van de medewerkers reikt en 73% vindt dat het een uitdaging is om de ICT-kennis voor digitalisering bij te benen. Opvallend is dat 65% van de zorgmedewerkers geen uitdaging ziet voor hun eigen zorginstelling in het bijhouden van innovatie en ICT-trends; de uitdaging zit volgens hun perceptie dus vooral bij henzelf en hun collega’s. Ruim één op de vijf zorgprofessionals (22%) zegt bij voorkeur hun baan te willen uitvoeren zonder IT.
Het tekort aan zorg-ICT'ers vormt een steeds groter en urgenter probleem, vooral met de opkomst van nieuwe technologieën en de toenemende nadruk op digitale veiligheid, waaronder de bescherming van patiëntgegevens. Het zorgbudget besteden aan externe ICT-partijen ondermijnt vaak de middelen die beschikbaar zijn voor innovatie en verandering, een situatie die niet lang houdbaar is in het huidige tijdperk van snelle technologische vooruitgang. De uitdaging om een nieuwe generatie zorg-ICT'ers aan te trekken wordt groter door het stoffige imago van de zorgsector en de niet-concurrerende salarissen. Desondanks ontstaan er nieuwe rollen die de kloof tussen traditionele zorgmedewerkers en ICT-specialisten moeten dichten. Daarnaast is er een nieuwe beweging waarbij een baan met impact hoog op het wensenlijstje staat. Zal dat studenten en omscholers in de juiste richting helpen? Idealiter ligt de oplossing in het ontwikkelen van ICT-competenties onder bestaande zorgmedewerkers, maar daar is nog steeds aanzienlijke weerstand tegen en hangt er een algemene opvatting dat nieuwe ICT-kennis niet valt bij te benen.
Het is cruciaal deze weerstand te overwinnen en een effectievere verbinding tussen zorgverleners en ICT-personeel te realiseren. Door het imago van de zorgsector te verbeteren en een specifiek zorg-ICT omscholingstraject aan te bieden, de weerstand op ICT-competenties bij zorgpersoneel weg te nemen en een betere brug te slaan tussen het huidige zorg- en ICT-personeel kunnen we de kloof overbruggen en de zorgsector voorbereiden op de digitale toekomst.